Το πρόβλημα του τρόλεϊ - Οικονομία και Ηθική

Φωτεινή Μαστρογιάννη
Οικονομολόγος, καθ. ΜΒΑ
Το πρόβλημα του τρόλεϊ προτάθηκε από την Philippa Foot το 1978 και αποτελεί ένα ηθικό δίλημμα. Σύμφωνα με αυτό πέντε άνθρωποι κινδυνεύουν να σκοτωθούν γιατί ένα τρόλεϊ κατευθύνεται επάνω τους. Οι άνθρωποι μπορούν να σωθούν εάν ο οδηγός τραβήξει φρένο και έτσι το τρόλεϊ να μπει στον παράδρομο. Στον παράδρομο όμως βρίσκεται ένας άνθρωπος που εάν το τρόλεϊ πάει προς τα....... εκεί, ο άνθρωπος θα σκοτωθεί. Το δίλημμα λοιπόν είναι εάν οδηγός θα επιλέξει να σκοτώσει ένα ή πέντε άτομα, με άλλα λόγια το μη χείρον βέλτιστον ή σύμφωνα με τον Bentham (1776) «το θεμελιώδες αξίωμα είναι ότι η μέγιστη ευτυχία του μέγιστου αριθμού ατόμων είναι το μέτρο του ορθού και του λάθους» .

Η απόφαση θανάτου των πέντε έναντι ενός είναι μία απόφαση, θα έλεγαν κάποιοι, που βελτιώνει τη συνολική ευημερία. Πέραν των πολιτικών ζητημάτων που θέτει ένα τέτοιο δίλημμα, θέτει και ένα σύγχρονο οικονομικό. Η τεχνητή νοημοσύνη θα καταργήσει το 50% των θέσεων εργασίας, σύμφωνα με δημοσιευμένα στοιχεία, οπότε σε αυτή την περίπτωση το 50% του ανθρώπινου παραγωγικού δυναμικού θα καταστεί εργασιακά άχρηστο. Συνεπώς αυτό ή θα καταργηθεί με π.χ. περιορισμού του πληθυσμού (μέσω περικοπής κοινωνικών δαπανών, πολέμων κτλ.) όπως υποστηρίζουν κάποιοι ή θα πρέπει να βρεθεί κάποια άλλη λύση (το βασικό εισόδημα είναι μία σκέψη, στην αρχή της πάντως); Θα σκεφθεί κάποιος μόνο οικονομικά ή θα πρέπει η σκέψη να είναι πολιτική και επιστημονικά πλουραλιστική για την απάντηση ενός τέτοιου θέματος;


Οι οικονομολόγοι θα έθεταν το ερώτημα ότι από τη στιγμή που η συνολική ευημερία αυξάνεται με τον θάνατο των πέντε, μήπως θα έπρεπε να δημιουργηθεί κάποιος νόμος γι’αυτό; Ένας νόμος που θα επέβαλλε τη θανάτωση κάποιων ατόμων προκειμένου να επιζήσουν οι υπόλοιποι; Ένας νόμος όμως που θα υποστηρίζονταν όμως από το σύνολο της κοινωνίας; Ωστόσο το πρόβλημα για τους οικονομολόγους θα ήταν ότι πολιτικές τέτοιου τύπου δεν είναι βέλτιστες κατά Παρέτο (Ιταλός οικονομολόγος 1848-1923) δηλαδή δεν είναι πολιτικές που μπορεί να βοηθούν θετικά τα άτομα αλλά δεν τα βλάπτουν γιατί πάλι κάποια άλλα άτομα θα βλαφτούν. Μπορεί δηλαδή οι ηλικιωμένοι, οι άνεργοι, οι ευπαθείς ομάδες που αποτελούν «παθητικό» για την οικονομία να πρέπει να εξοντωθούν για την ευημερία των υπολοίπων;

Η οικονομία δεν μπορεί να απαντήσει λοιπόν σε ηθικά διλήμματα όπως είναι αυτό που προκύπτει από το πρόβλημα του τρόλεϊ και είναι αυτό της συνολικής ευημερίας αλλά και της κατανόησης και πρόβλεψης της αντίδρασης των ανθρώπων όταν βρίσκονται μπροστά σε ηθικά διλήμματα. Η άνοδος των pop economics(δημοφιλή οικονομικά) που άρχισε με την απόδοση του βραβείου Νόμπελ στον Gary Becker το 1992 για την επέκταση της μικροοικονομικής ανάλυσης στη μελέτη της ανθρώπινης συμπεριφοράς και διάδρασης συμπεριλαμβανόμενης της μελέτης της ανθρώπινης συμπεριφοράς εκτός αγοράς που έφθασε στο αποκορύφωμά της με το περίφημο βιβλίο “Freakonomics” των Steven Levvitt & Stephen Dubner to 2005 αποτελεί τομή για την οικονομία ωστόσο δεν απαντούν σε ηθικά διλήμματα.


Συνεπώς για θέματα που ξεφεύγουν των χρηματικών κινήτρων αλλά εμπερικλείουν το σύνολο της ανθρωπότητας είναι λάθος οι αντίστοιχες αποφάσεις να αποτελούν μόνο μέριμνα των οικονομολόγων αλλά θα πρέπει να αποτελούν μέρος μίας ευρύτερης συνολικής πολιτικής συζήτησης.